بازار مشتقه ها

تعریف

بازار مشتقه‌ها یا بازار ابزارهای مشتقه (Derivatives Market) بازاری است که در آن ابزارهای مالی مشتقه معامله می‌شوند. این ابزارها، قراردادهای مالی هستند که ارزش آن‌ها از یک یا چند دارایی پایه (Underlying Asset) مانند سهام، اوراق قرضه، کالاها، ارزها، نرخ بهره یا حتی شاخص‌ها مشتق می‌شود. به عبارت ساده‌تر، مشتقه‌ها ابزارهایی هستند که قیمت آن‌ها وابسته به قیمت دارایی دیگری است.

تاریخچه بازار مشتقه‌ها

تاریخچه جهانی

• قرون وسطی: اولین نمونه‌های قراردادهای آتی در بازارهای کشاورزی اروپا برای محافظت از قیمت محصولات
• قرن ۱۷: معاملات آتی گل لاله در هلند
• ۱۸۴۸: تأسیس بورس شیکاگو (Chicago Board of Trade) به عنوان اولین بازار سازمان‌یافته برای معاملات آتی کشاورزی
• دهه ۱۹۷۰: توسعه قراردادهای مشتقه مالی مانند آتی ارز و اختیار معامله سهام
• دهه ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰: گسترش انواع مشتقات پیچیده و بازارهای خارج از بورس (OTC)
• ۲۰۰۸: نقش مشتقات در بحران مالی جهانی و افزایش نظارت‌های بعد از آن

تاریخچه در ایران

• ۱۳۸۶: راه‌اندازی قراردادهای آتی سکه طلا در بورس کالای ایران
• ۱۳۹۵: راه‌اندازی اختیار معامله سهام در بورس اوراق بهادار تهران
• ۱۳۹۷: توسعه قراردادهای آتی برای محصولات کشاورزی مانند زعفران
• ۱۳۹۹: گسترش بازار مشتقات و افزایش حجم معاملات اختیار معامله

انواع اصلی ابزارهای مشتقه

۱. قراردادهای آتی (Futures Contracts)

قراردادهای استانداردی هستند که طرفین را متعهد می‌کنند دارایی پایه را در زمان مشخص در آینده با قیمت توافق شده امروز معامله کنند.

ویژگی‌های قراردادهای آتی:

• استاندارد بودن: حجم، کیفیت، زمان و مکان تحویل مشخص است
• معامله در بورس: در بورس‌های سازمان‌یافته معامله می‌شوند
• اتاق پایاپای: وجود اتاق پایاپای به عنوان واسط بین خریدار و فروشنده
• تسویه روزانه: سود و زیان به صورت روزانه محاسبه و تسویه می‌شود
• وجه تضمین: نیاز به سپردن وجه تضمین اولیه و نگهداری وجه تضمین جاری

انواع قراردادهای آتی:

• آتی کالایی: مانند آتی طلا، نفت، گندم
• آتی مالی: مانند آتی سهام، اوراق قرضه، ارز
• آتی شاخص: مانند آتی شاخص‌های سهام

کاربردهای قراردادهای آتی:

• پوشش ریسک (Hedging): محافظت در برابر تغییرات نامطلوب قیمت
• سفته‌بازی (Speculation): کسب سود از پیش‌بینی تغییرات قیمت
• آربیتراژ (Arbitrage): بهره‌برداری از اختلاف قیمت در بازارهای مختلف

۲. قراردادهای اختیار معامله (Options Contracts)

قراردادهایی که به دارنده حق (و نه تعهد) خرید یا فروش دارایی پایه را با قیمت مشخص در زمان معین یا قبل از آن می‌دهند.

انواع اصلی اختیار معامله:

• اختیار خرید (Call Option): حق خرید دارایی پایه با قیمت توافقی
• اختیار فروش (Put Option): حق فروش دارایی پایه با قیمت توافقی

از نظر زمان اعمال:

• اختیار اروپایی (European Option): فقط در تاریخ سررسید قابل اعمال است
• اختیار آمریکایی (American Option): در هر زمانی تا تاریخ سررسید قابل اعمال است

اصطلاحات کلیدی در اختیار معامله:

• قیمت اعمال (Strike Price): قیمتی که دارایی پایه می‌تواند خریداری یا فروخته شود
• قیمت اختیار (Premium): مبلغی که خریدار اختیار به فروشنده پرداخت می‌کند
• تاریخ انقضا (Expiration Date): تاریخی که اختیار معامله منقضی می‌شود
• موقعیت در سود (In-the-money): وضعیتی که اعمال اختیار سودآور است
• موقعیت در ضرر (Out-of-the-money): وضعیتی که اعمال اختیار سودآور نیست

مزایای اختیار معامله:

• ریسک محدود برای خریدار: حداکثر زیان محدود به مبلغ پرداختی اولیه (پریمیوم) است
• انعطاف‌پذیری: امکان طراحی استراتژی‌های متنوع معاملاتی
• اهرم مالی: امکان کنترل حجم بزرگی از دارایی با سرمایه کمتر

۳. قراردادهای فوروارد (Forward Contracts)

قراردادهای غیراستانداردی هستند که دو طرف را متعهد می‌کنند دارایی پایه را در تاریخ مشخص در آینده با قیمت توافق شده امروز معامله کنند.

تفاوت‌های فوروارد با آتی:

• غیراستاندارد بودن: شرایط قرارداد بر اساس توافق طرفین تعیین می‌شود
• معامله خارج از بورس (OTC): معمولاً به صورت خصوصی و خارج از بورس معامله می‌شوند
• عدم تسویه روزانه: سود و زیان در انتهای قرارداد محاسبه می‌شود
• ریسک اعتباری: خطر نکول یکی از طرفین وجود دارد

کاربردهای قراردادهای فوروارد:

• پوشش ریسک ارز: برای شرکت‌های فعال در تجارت بین‌الملل
• پوشش ریسک نرخ بهره: برای مدیریت ریسک تغییرات نرخ بهره
• تأمین مالی کالایی: در تجارت کالاها مانند نفت و فلزات

۴. قراردادهای سوآپ (Swap Contracts)

قراردادهایی که در آن طرفین توافق می‌کنند جریان‌های نقدی را در آینده با یکدیگر مبادله کنند.

انواع اصلی سوآپ:

• سوآپ نرخ بهره (Interest Rate Swap): مبادله پرداخت‌های نرخ بهره ثابت با شناور
• سوآپ ارزی (Currency Swap): مبادله پرداخت‌ها در دو ارز مختلف
• سوآپ کالایی (Commodity Swap): مبادله پرداخت‌های مبتنی بر قیمت کالا
• سوآپ اعتباری (Credit Default Swap): انتقال ریسک اعتباری به طرف دیگر

ویژگی‌های سوآپ:

• قراردادهای بلندمدت: معمولاً چندین سال طول می‌کشند
• معامله خارج از بورس: عمدتاً در بازارهای OTC معامله می‌شوند
• قابلیت سفارشی‌سازی: بر اساس نیازهای خاص طرفین طراحی می‌شوند

ساختار بازار مشتقه‌ها

۱. بازارهای سازمان‌یافته (Exchange-Traded Markets)

• بورس‌های مشتقات: مانند CME Group، Eurex، ICE
• استانداردسازی: قراردادهای استاندارد با شرایط مشخص
• اتاق پایاپای: کاهش ریسک اعتباری با وجود اتاق پایاپای
• شفافیت: اطلاعات معاملات به صورت عمومی منتشر می‌شود
• نظارت: تحت نظارت نهادهای قانونی مانند CFTC در آمریکا

۲. بازارهای خارج از بورس (OTC Markets)

• معاملات دوجانبه: مستقیماً بین دو طرف انجام می‌شود
• انعطاف‌پذیری: امکان طراحی قراردادهای سفارشی
• ریسک اعتباری بالاتر: عدم وجود اتاق پایاپای در برخی موارد
• شفافیت کمتر: اطلاعات معاملات عموماً منتشر نمی‌شود
• بازیگران اصلی: بانک‌ها، مؤسسات مالی بزرگ و شرکت‌های چندملیتی

کارکردهای بازار مشتقه‌ها

۱. مدیریت ریسک (Risk Management)

• پوشش ریسک قیمت: محافظت در برابر نوسانات قیمت دارایی‌ها
• پوشش ریسک ارز: کاهش ریسک تغییرات نرخ ارز
• پوشش ریسک نرخ بهره: محافظت در برابر تغییرات نرخ بهره
• پوشش ریسک اعتباری: محافظت در برابر نکول طرف مقابل

۲. کشف قیمت (Price Discovery)

• پیش‌بینی قیمت‌های آینده: قیمت مشتقات اطلاعاتی درباره انتظارات بازار از قیمت‌های آینده ارائه می‌دهد
• کارایی بازار: کمک به تعیین قیمت منصفانه دارایی‌های پایه

۳. افزایش نقدشوندگی (Liquidity Enhancement)

• تسهیل معاملات: ایجاد بازاری برای انتقال ریسک
• کاهش هزینه‌های معاملاتی: با افزایش حجم معاملات و رقابت

۴. فرصت‌های سرمایه‌گذاری (Investment Opportunities)

• اهرم مالی: امکان دستیابی به بازدهی بالاتر با سرمایه کمتر
• متنوع‌سازی: امکان سرمایه‌گذاری در دارایی‌های متنوع
• استراتژی‌های پیچیده: امکان اجرای استراتژی‌های معاملاتی پیشرفته

بازار مشتقه‌ها در ایران

ابزارهای موجود در بازار مشتقه ایران:

• قراردادهای آتی سکه طلا: راه‌اندازی شده در سال ۱۳۸۶ در بورس کالای ایران
• قراردادهای آتی زعفران: یکی از موفق‌ترین قراردادهای آتی کالایی در ایران
• قراردادهای اختیار معامله سهام: راه‌اندازی شده در سال ۱۳۹۵ در بورس اوراق بهادار تهران
• قراردادهای آتی صندوق طلا: از جدیدترین ابزارهای مشتقه در بازار سرمایه ایران
• قراردادهای اختیار معامله سکه طلا: معامله در بورس کالای ایران

چالش‌های بازار مشتقه در ایران:

• نوپا بودن بازار: عدم آشنایی کافی سرمایه‌گذاران با این ابزارها
• محدودیت‌های قانونی: برخی محدودیت‌ها در طراحی و معامله ابزارهای مشتقه
• نقدشوندگی پایین: در برخی ابزارهای مشتقه
• ریسک‌های سیستمی: مانند نوسانات شدید قیمت در دارایی‌های پایه
• محدودیت‌های زیرساختی: نیاز به توسعه زیرساخت‌های فنی و نرم‌افزاری

فرصت‌های توسعه:

• گسترش دامنه ابزارها: معرفی ابزارهای جدید مانند آتی شاخص و آتی ارز
• افزایش آگاهی عمومی: آموزش سرمایه‌گذاران و فعالان بازار
• بهبود چارچوب قانونی: اصلاح و توسعه مقررات مرتبط با بازار مشتقه‌ها
• جذب سرمایه‌گذاران نهادی: تشویق صندوق‌ها و نهادهای مالی به استفاده از ابزارهای مشتقه

ریسک‌ها و چالش‌های بازار مشتقه‌ها

ریسک‌های سیستمی:

• اهرم مالی بالا: افزایش احتمال زیان‌های بزرگ در صورت حرکت نامطلوب بازار
• پیچیدگی محصولات: دشواری درک کامل ریسک‌های برخی ابزارهای پیچیده
• ارتباط متقابل بازارها: انتقال شوک‌ها بین بازارهای مختلف
• ریسک طرف مقابل: خطر نکول یکی از طرفین معامله، به‌ویژه در بازارهای OTC

چالش‌های نظارتی:

• شفافیت: دشواری نظارت بر معاملات خارج از بورس
• استانداردسازی: نیاز به استانداردهای مناسب برای کاهش ریسک‌ها
• همکاری بین‌المللی: لزوم هماهنگی بین نهادهای نظارتی کشورهای مختلف
• تعادل بین نوآوری و ثبات: ایجاد توازن بین اجازه نوآوری و حفظ ثبات مالی

اصلاحات پس از بحران مالی ۲۰۰۸:

• افزایش الزامات سرمایه‌ای: برای مؤسسات فعال در بازار مشتقه‌ها
• تسویه مرکزی: الزام به تسویه برخی مشتقات OTC از طریق اتاق‌های پایاپای مرکزی
• گزارش‌دهی معاملات: الزام به گزارش معاملات مشتقات به مراجع نظارتی
• استانداردسازی قراردادها: تلاش برای استانداردسازی بیشتر قراردادهای OTC

روندهای نوین در بازار مشتقه‌ها

۱. فناوری‌های جدید:

• معاملات الگوریتمی: استفاده از الگوریتم‌ها برای معاملات خودکار
• هوش مصنوعی: کاربرد در تحلیل بازار و مدیریت ریسک
• بلاکچین: پتانسیل استفاده در ثبت و تسویه معاملات مشتقه

۲. محصولات جدید:

• مشتقات ESG: ابزارهای مرتبط با معیارهای زیست‌محیطی، اجتماعی و حاکمیتی
• مشتقات اقلیمی: برای پوشش ریسک‌های مرتبط با تغییرات آب و هوایی
• مشتقات رمزارزها: مانند آتی و اختیار معامله بیتکوین و اتریوم

۳. تغییرات ساختاری:

• تمرکز بیشتر بر شفافیت: افزایش الزامات افشای اطلاعات
• گسترش تسویه مرکزی: حرکت بیشتر معاملات OTC به سمت تسویه مرکزی
• استانداردسازی بیشتر: کاهش پیچیدگی‌های غیرضروری در قراردادها

جمع‌بندی

بازار مشتقه‌ها یکی از مهم‌ترین و پیچیده‌ترین بخش‌های بازارهای مالی جهان است که نقش حیاتی در مدیریت ریسک، کشف قیمت و افزایش کارایی بازارها ایفا می‌کند. این بازار با ارائه ابزارهای متنوعی مانند قراردادهای آتی، اختیار معامله، فوروارد و سوآپ، امکان انتقال ریسک و بهره‌برداری از فرصت‌های سرمایه‌گذاری را فراهم می‌کند.

در ایران، بازار مشتقه‌ها هنوز در مراحل اولیه توسعه قرار دارد، اما با راه‌اندازی ابزارهایی مانند قراردادهای آتی سکه طلا، زعفران و اختیار معامله سهام، گام‌های مهمی در این مسیر برداشته شده است. توسعه بیشتر این بازار نیازمند بهبود زیرساخت‌ها، افزایش آگاهی عمومی، اصلاح چارچوب‌های قانونی و نظارتی، و معرفی ابزارهای جدید متناسب با نیازهای بازار است.

با توجه به روندهای جهانی و پیشرفت‌های فناوری، انتظار می‌رود بازار مشتقه‌ها در سال‌های آینده با تحولات قابل توجهی همراه باشد که این امر فرصت‌ها و چالش‌های جدیدی را برای فعالان بازار، قانون‌گذاران و نهادهای نظارتی به همراه خواهد داشت.

منابع و مراجع

1. Hull, J. C. (2022). Options, Futures, and Other Derivatives (11th ed.). Pearson.
2. Kolb, R. W., & Overdahl, J. A. (2010). Financial Derivatives: Pricing and Risk Management. Wiley.
3. سایت رسمی بورس کالای ایران: www.ime.co.ir
4. سایت رسمی بورس اوراق بهادار تهران: www.tse.ir
5. سازمان بورس و اوراق بهادار: www.seo.ir
6. ریسکاو (2023). “بازار مشتقه چیست؟ صفر تا 100 بازار مشتقه”. بازیابی شده از: https://riskav.com/blog/what-is-derivatives-market/
7. McDonald, R. L. (2013). Derivatives Markets (3rd ed.). Pearson.
8. Stulz, R. M. (2004). “Should We Fear Derivatives?”. Journal of Economic Perspectives, 18(3), 173-192.