تعریف

بازار مالی (Financial Market) فضایی است که در آن افراد و سازمان‌ها به مبادله انواع دارایی‌های مالی می‌پردازند. این بازارها امکان تخصیص منابع مالی از واحدهای دارای مازاد به واحدهای نیازمند سرمایه را فراهم می‌کنند و نقشی حیاتی در کارکرد اقتصاد مدرن ایفا می‌نمایند.

ماهیت و کارکردهای بازار مالی

کارکردهای اصلی بازارهای مالی

1. تخصیص سرمایه: انتقال وجوه از پس‌اندازکنندگان به سرمایه‌گذاران و کارآفرینان
2. کشف قیمت: تعیین قیمت دارایی‌های مالی بر اساس عرضه و تقاضا
3. ایجاد نقدشوندگی: امکان تبدیل سریع دارایی‌ها به پول نقد
4. مدیریت ریسک: ارائه ابزارهایی برای پوشش ریسک‌های مالی
5. کاهش هزینه‌های معاملاتی: با ایجاد ساختارهای کارآمد برای معاملات

ویژگی‌های بازار مالی کارآمد

• شفافیت: دسترسی همگانی به اطلاعات
• عمق: حجم بالای معاملات بدون تأثیر قابل توجه بر قیمت‌ها
• نقدشوندگی: امکان خرید و فروش سریع با هزینه پایین
• انعطاف‌پذیری: توانایی جذب شوک‌های اقتصادی
• یکپارچگی: عدم وجود موانع برای ورود و خروج سرمایه

ساختار بازارهای مالی

از نظر ساختار معاملاتی

1. بازارهای متشکل (Organized Markets):

   • دارای مکان فیزیکی یا پلتفرم الکترونیکی مشخص
   • قوانین و مقررات استاندارد
   • نظارت توسط نهادهای قانونی
   • مثال: بورس اوراق بهادار تهران، بورس کالای ایران

2. بازارهای غیرمتشکل (Over-the-Counter Markets یا OTC):

   • فاقد مکان فیزیکی مشخص
   • معاملات مستقیم بین طرفین
   • انعطاف‌پذیری بیشتر در شرایط قراردادها
   • مثال: بازار آزاد ارز، برخی معاملات اوراق بدهی

از نظر زمان عرضه اوراق

1. بازار اولیه (Primary Market):

   • محل عرضه اولیه اوراق بهادار جدید
   • تأمین مالی مستقیم برای ناشران اوراق
   • شامل عرضه اولیه سهام (IPO)، انتشار اوراق بدهی جدید
   • نقش مهم در تأمین سرمایه شرکت‌ها و دولت‌ها

2. بازار ثانویه (Secondary Market):

   • محل خرید و فروش اوراق بهادار پس از عرضه اولیه
   • ایجاد نقدشوندگی برای سرمایه‌گذاران
   • کمک به کشف قیمت و ارزش‌گذاری دارایی‌ها
   • حجم معاملات بسیار بیشتر از بازار اولیه

انواع بازارهای مالی بر اساس ابزارها

۱. بازار پول (Money Market)

بازاری برای ابزارهای مالی کوتاه‌مدت (کمتر از یک سال) با نقدشوندگی بالا و ریسک پایین.

ابزارهای بازار پول:

• اوراق خزانه (Treasury Bills): اوراق کوتاه‌مدت دولتی
• گواهی سپرده (Certificates of Deposit): سپرده‌های مدت‌دار بانکی قابل معامله
• اوراق تجاری (Commercial Papers): اسناد بدهی کوتاه‌مدت شرکت‌ها
• پذیرش بانکی (Banker’s Acceptance): تعهدات پرداخت بانک‌ها
• توافقنامه بازخرید (Repo): فروش اوراق با تعهد بازخرید در آینده نزدیک

بازار پول در ایران:

• بازار بین‌بانکی: محل تأمین نقدینگی کوتاه‌مدت بانک‌ها
• اسناد خزانه اسلامی: ابزار تأمین مالی کوتاه‌مدت دولت
• گواهی سپرده: ابزار سیاست پولی بانک مرکزی

۲. بازار سرمایه (Capital Market)

بازاری برای ابزارهای مالی بلندمدت (بیش از یک سال) که برای تأمین مالی پروژه‌های بلندمدت استفاده می‌شوند.

بخش‌های اصلی بازار سرمایه:

الف) بازار سهام (Equity Market)

• محل معامله سهام شرکت‌ها
• شامل بورس‌های اوراق بهادار و فرابورس
• ابزارهای متنوع مانند سهام عادی، سهام ممتاز، حق تقدم و اوراق مشتقه سهام

ب) بازار بدهی (Debt Market)

• محل معامله انواع اوراق بدهی بلندمدت
• شامل اوراق قرضه دولتی، شرکتی و شهرداری‌ها
• در ایران: انواع صکوک (اوراق بهادار اسلامی) شامل:
  • اوراق مشارکت
  • اوراق اجاره
  • اوراق مرابحه
  • اوراق استصناع
  • اوراق سلف
  • اوراق منفعت

بازار سرمایه ایران:

بازار سرمایه ایران متشکل از چهار بخش اصلی است:

1. بورس اوراق بهادار تهران: بزرگترین بازار متشکل برای معامله سهام شرکت‌های بزرگ
2. فرابورس ایران: بازار معاملات شرکت‌های کوچک‌تر و اوراق بدهی
3. بورس کالای ایران: محل معامله کالاها و قراردادهای آتی
4. بورس انرژی ایران: تخصصی برای معاملات حامل‌های انرژی

۳. بازار ارز (Foreign Exchange Market)

بازاری برای مبادله ارزهای مختلف که بزرگترین بازار مالی جهان از نظر حجم معاملات است.

ویژگی‌های بازار ارز:

• معاملات ۲۴ ساعته: از دوشنبه تا جمعه
• غیرمتمرکز: فاقد مکان فیزیکی مشخص
• حجم معاملات بالا: روزانه بیش از ۶ تریلیون دلار در سطح جهانی
• بازیگران متنوع: بانک‌های مرکزی، بانک‌های تجاری، صرافی‌ها، شرکت‌های چندملیتی و معامله‌گران فردی

انواع معاملات ارزی:

• معاملات نقدی (Spot): تسویه معمولاً در T+2
• معاملات آتی (Forward): توافق بر قیمت امروز و تحویل در آینده
• معاملات سوآپ ارزی (Currency Swaps): مبادله جریان‌های نقدی در دو ارز مختلف
• معاملات اختیار ارزی (Currency Options): حق (نه تعهد) خرید یا فروش ارز با قیمت مشخص

بازار ارز ایران:

• بازار رسمی: شامل سامانه نیما (برای واردکنندگان) و سامانه سنا (برای مصارف خدماتی)
• بازار آزاد: معاملات خارج از سیستم رسمی با قیمت‌های متفاوت
• سیاست ارزی: تحت نظارت و مدیریت بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران

۴. بازار مشتقات (Derivatives Market)

بازاری برای معامله ابزارهای مالی که ارزش آنها از دارایی‌های پایه مشتق می‌شود.

انواع اصلی ابزارهای مشتقه:

• قراردادهای آتی (Futures): تعهد خرید یا فروش دارایی پایه در آینده با قیمت مشخص
• قراردادهای اختیار معامله (Options): حق خرید (Call) یا فروش (Put) دارایی پایه با قیمت مشخص
• قراردادهای فوروارد (Forwards): مشابه آتی اما غیراستاندارد و خارج از بورس
• قراردادهای سوآپ (Swaps): توافق برای مبادله جریان‌های نقدی در آینده

بازار مشتقات در ایران:

• قراردادهای آتی: معامله در بورس کالا (سکه طلا، زعفران و…)
• اختیار معامله: راه‌اندازی در بورس اوراق بهادار تهران
• توسعه محدود: به دلیل چالش‌های فقهی و زیرساختی

۵. بازار کالایی (Commodity Market)

بازاری برای معامله کالاهای فیزیکی مانند فلزات، محصولات کشاورزی و انرژی.

گروه‌های اصلی کالاها:

• فلزات گرانبها: طلا، نقره، پلاتین
• فلزات صنعتی: مس، آلومینیوم، روی، سرب
• انرژی: نفت خام، گاز طبیعی، بنزین
• محصولات کشاورزی: گندم، ذرت، سویا، قهوه، پنبه

بورس کالای ایران:

• تأسیس در سال ۱۳۸۶
• معامله محصولات پتروشیمی، فلزات، محصولات کشاورزی و صنعتی
• ابزارهای معاملاتی: قراردادهای نقدی، سلف، آتی و گواهی سپرده کالایی

بازیگران اصلی بازارهای مالی

۱. عرضه‌کنندگان سرمایه

• خانوارها: از طریق پس‌انداز و سرمایه‌گذاری
• شرکت‌ها: با مازاد نقدینگی موقت
• دولت‌ها: در شرایط مازاد بودجه
• سرمایه‌گذاران نهادی: صندوق‌های سرمایه‌گذاری، شرکت‌های بیمه، صندوق‌های بازنشستگی

۲. متقاضیان سرمایه

• شرکت‌ها: برای تأمین مالی پروژه‌ها و سرمایه در گردش
• دولت‌ها: برای تأمین کسری بودجه و پروژه‌های زیرساختی
• خانوارها: برای مصارف بزرگ مانند خرید مسکن
• شهرداری‌ها: برای تأمین مالی پروژه‌های شهری

۳. واسطه‌های مالی

• بانک‌ها: جذب سپرده و اعطای تسهیلات
• بیمه‌ها: پوشش ریسک و سرمایه‌گذاری منابع
• کارگزاری‌ها: انجام معاملات در بازارهای مالی
• صندوق‌های سرمایه‌گذاری: مدیریت پرتفوی برای سرمایه‌گذاران خرد
• شرکت‌های تأمین سرمایه: طراحی ابزارهای مالی و تعهد پذیره‌نویسی

۴. نهادهای ناظر

• بانک مرکزی: نظارت بر بازار پول و سیستم بانکی
• سازمان بورس و اوراق بهادار: نظارت بر بازار سرمایه
• بیمه مرکزی: نظارت بر صنعت بیمه

تحولات اخیر در بازارهای مالی ایران

۱. توسعه ابزارهای مالی نوین

• صندوق‌های سرمایه‌گذاری قابل معامله (ETF): رشد چشمگیر در سال‌های اخیر
• اوراق تبعی: برای پوشش ریسک سرمایه‌گذاری در سهام
• صندوق‌های جسورانه: برای تأمین مالی استارتاپ‌ها
• صندوق‌های املاک و مستغلات: برای سرمایه‌گذاری در بخش مسکن
• توسعه انواع صکوک: برای تأمین مالی پروژه‌های مختلف

۲. گسترش دسترسی به بازارهای مالی

• سامانه‌های معاملاتی آنلاین: افزایش دسترسی عموم به بازار سرمایه
• اپلیکیشن‌های موبایلی: تسهیل معاملات و دسترسی به اطلاعات بازار
• افزایش تعداد کدهای معاملاتی: رشد مشارکت مردمی در بازار سرمایه

۳. چالش‌های بازارهای مالی ایران

• تحریم‌های بین‌المللی: محدودیت در ارتباط با بازارهای جهانی
• نوسانات شدید ارزی: تأثیر بر ثبات بازارهای مالی
• تورم بالا: کاهش جذابیت ابزارهای با درآمد ثابت
• نبود تنوع کافی ابزارهای پوشش ریسک: محدودیت در مدیریت ریسک سرمایه‌گذاری
• عدم توازن بین بازارهای مالی: غلبه بازار پول بر بازار سرمایه

روندهای آینده بازارهای مالی

۱. دیجیتالی شدن

• فین‌تک (FinTech): نوآوری‌های فناورانه در خدمات مالی
• بانکداری دیجیتال: کاهش شعب فیزیکی و افزایش خدمات آنلاین
• رگ‌تک (RegTech): فناوری‌های نوین برای رعایت الزامات نظارتی

۲. ظهور فناوری‌های نوین

• بلاکچین و دفاتر کل توزیع‌شده (DLT): برای ثبت و تسویه معاملات
• هوش مصنوعی: در تحلیل داده‌ها و معاملات الگوریتمی
• رمزارزها و دارایی‌های دیجیتال: به عنوان طبقه جدیدی از دارایی‌ها

۳. تغییر در ترجیحات سرمایه‌گذاری

• سرمایه‌گذاری مسئولانه: توجه به معیارهای ESG (محیط زیست، اجتماعی و حاکمیت شرکتی)
• سرمایه‌گذاری تأثیرگذار (Impact Investing): با هدف ایجاد تأثیر مثبت اجتماعی یا زیست‌محیطی
• شخصی‌سازی خدمات مالی: متناسب با نیازهای خاص هر سرمایه‌گذار

جمع‌بندی

بازارهای مالی نقش حیاتی در اقتصاد مدرن ایفا می‌کنند و به عنوان موتور محرک رشد اقتصادی عمل می‌نمایند. این بازارها با تخصیص کارآمد منابع، کشف قیمت، ایجاد نقدشوندگی و مدیریت ریسک، زمینه را برای توسعه اقتصادی فراهم می‌سازند. در ایران، بازارهای مالی در دهه‌های اخیر رشد قابل توجهی داشته‌اند، اما همچنان با چالش‌هایی مواجه هستند که نیازمند اصلاحات ساختاری و توسعه زیرساخت‌ها می‌باشد. با پیشرفت فناوری و تغییر نیازهای اقتصادی، انتظار می‌رود بازارهای مالی ایران نیز متحول شده و نقش پررنگ‌تری در تأمین مالی اقتصاد ایفا نمایند.

منابع و مراجع

1. راعی، رضا و پویان‌فر، احمد. (۱۳۹۹). مدیریت سرمایه‌گذاری پیشرفته. انتشارات سمت.
2. تهرانی، رضا. (۱۳۹۸). مدیریت مالی. انتشارات نگاه دانش.
3. موسویان، سیدعباس. (۱۳۹۷). بازار سرمایه اسلامی. پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
4. Mishkin, F. S., & Eakins, S. G. (2021). Financial Markets and Institutions (10th ed.). Pearson.
5. گزارش‌های سالانه سازمان بورس و اوراق بهادار ایران، بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران و مرکز مالی ایران (IFC).