تعریف

بازار سهام (Stock Market) یا بورس اوراق بهادار (Securities Exchange) بازاری سازمان‌یافته و رسمی است که در آن سهام شرکت‌های سهامی عام و سایر اوراق بهادار مانند اوراق مشتقه و صندوق‌های قابل معامله در بورس (ETF) خرید و فروش می‌شود. این بازار یکی از مهم‌ترین ارکان بازارهای سرمایه محسوب می‌شود که امکان تأمین مالی بلندمدت را برای شرکت‌ها فراهم می‌کند و به سرمایه‌گذاران اجازه می‌دهد در مالکیت و سود شرکت‌ها سهیم شوند.

ساختار بازار سهام

۱. انواع بازار سهام از نظر مرحله عرضه

الف) بازار اولیه (Primary Market)

بازار اولیه محلی است که در آن اوراق بهادار برای نخستین بار به عموم عرضه می‌شوند و شرکت‌ها از این طریق سرمایه جدید جذب می‌کنند.

روش‌های عرضه در بازار اولیه:

• عرضه اولیه عمومی (Initial Public Offering – IPO): نخستین فروش سهام یک شرکت به عموم
• عرضه حق تقدم (Rights Issue): فروش سهام جدید به سهامداران موجود
• عرضه خصوصی (Private Placement): فروش سهام به گروه محدودی از سرمایه‌گذاران نهادی
• پذیره‌نویسی (Subscription): جمع‌آوری سرمایه از طریق فروش سهام قبل از تأسیس شرکت

ب) بازار ثانویه (Secondary Market)

بازار ثانویه محلی است که در آن اوراق بهادار پس از عرضه اولیه، میان سرمایه‌گذاران معامله می‌شوند. این بازار نقدشوندگی را برای دارندگان اوراق بهادار فراهم می‌کند.

انواع بازار ثانویه:

• بورس‌های رسمی (Official Exchanges): مانند بورس نیویورک (NYSE)، بورس لندن (LSE)، بورس توکیو (TSE) و بورس تهران
• بازارهای فرابورس (Over-The-Counter – OTC): معاملات خارج از بورس‌های رسمی
• بازارهای الکترونیک (Electronic Markets): سیستم‌های معاملاتی کاملاً الکترونیک مانند نزدک (NASDAQ)

۲. ساختار بازار از نظر شیوه معاملات

الف) بازار مبتنی بر حراج (Auction-Based Market)

• حراج پیوسته (Continuous Auction): معاملات به طور مستمر انجام می‌شوند
• حراج تک‌قیمتی (Call Auction): معاملات در زمان‌های مشخص و با یک قیمت انجام می‌شوند

ب) بازار مبتنی بر بازارگردان (Dealer-Based Market)

در این بازارها، بازارگردان‌ها (Market Makers) با اعلام قیمت‌های خرید و فروش، نقدشوندگی را تضمین می‌کنند.

ج) بازار مبتنی بر سفارش (Order-Driven Market)

در این بازارها، معاملات بر اساس تطبیق سفارش‌های خرید و فروش سرمایه‌گذاران انجام می‌شود.

ارکان و نهادهای بازار سهام

۱. نهادهای ناظر و قانون‌گذار

• کمیسیون بورس و اوراق بهادار (Securities and Exchange Commission – SEC): در آمریکا
• سازمان بورس و اوراق بهادار: در ایران
• شورای عالی بورس: بالاترین رکن بازار سرمایه در ایران

۲. بورس‌های اوراق بهادار

مکان یا سیستمی که معاملات اوراق بهادار در آن انجام می‌شود، مانند:

• بورس اوراق بهادار تهران (TSE)
• فرابورس ایران (IFB)
• بورس نیویورک (NYSE)
• نزدک (NASDAQ)

۳. نهادهای مالی و واسطه‌ها

• کارگزاران (Brokers): واسطه‌های انجام معاملات برای مشتریان
• کارگزار/معامله‌گران (Broker-Dealers): هم برای خود و هم برای مشتریان معامله می‌کنند
• مشاوران سرمایه‌گذاری (Investment Advisors): ارائه‌دهندگان خدمات مشاوره‌ای
• بازارگردان‌ها (Market Makers): تأمین‌کنندگان نقدشوندگی با اعلام قیمت‌های خرید و فروش
• شرکت‌های تأمین سرمایه (Investment Banks): تسهیل‌کنندگان عرضه اولیه و تأمین مالی شرکت‌ها
• صندوق‌های سرمایه‌گذاری (Investment Funds): مدیریت سبد سهام برای سرمایه‌گذاران

۴. نهادهای پشتیبان

• شرکت‌های سپرده‌گذاری مرکزی (Central Securities Depositories): نگهداری و ثبت مالکیت اوراق بهادار
• شرکت‌های تسویه و پایاپای (Clearing Houses): تضمین انجام تعهدات طرفین معامله
• مؤسسات رتبه‌بندی (Rating Agencies): ارزیابی و رتبه‌بندی شرکت‌ها و اوراق بهادار

ابزارهای قابل معامله در بازار سهام

۱. سهام (Stocks/Shares)

سهام نشان‌دهنده مالکیت جزئی در یک شرکت است که به دارنده آن حقوقی مانند دریافت سود، حق رأی و سهمی از دارایی‌های شرکت می‌دهد.

انواع سهام:

• سهام عادی (Common Stocks): دارندگان این سهام حق رأی در مجامع و حق دریافت سود را دارند
• سهام ممتاز (Preferred Stocks): دارای اولویت در دریافت سود و دارایی‌های شرکت در صورت انحلال
• سهام رشدی (Growth Stocks): سهام شرکت‌هایی که انتظار رشد سریع دارند
• سهام درآمدی (Income Stocks): سهام شرکت‌هایی که سود نقدی بالایی پرداخت می‌کنند

۲. حق تقدم خرید سهام (Subscription Rights)

اوراقی که به سهامداران فعلی حق خرید سهام جدید را با قیمتی مشخص (معمولاً کمتر از قیمت بازار) می‌دهد.

۳. صندوق‌های قابل معامله در بورس (ETFs)

صندوق‌های سرمایه‌گذاری که واحدهای آنها مانند سهام در بورس معامله می‌شوند و معمولاً سبدی از سهام، اوراق بدهی یا کالاها را دنبال می‌کنند.

۴. اوراق مشتقه (Derivatives)

ابزارهایی که ارزش آنها از دارایی پایه (مانند سهام) مشتق می‌شود:

• اختیار معامله (Options): حق خرید یا فروش سهام با قیمت مشخص در آینده
• قراردادهای آتی (Futures): تعهد خرید یا فروش سهام با قیمت مشخص در آینده
• اوراق تبعی (Warrants): مشابه اختیار خرید اما با سررسید طولانی‌تر

۵. اوراق بدهی (Debt Securities)

در برخی بورس‌ها، اوراق بدهی نیز معامله می‌شوند:

• اوراق قرضه شرکتی (Corporate Bonds)
• اوراق بدهی دولتی (Government Bonds)
• در ایران: انواع صکوک مانند اوراق مرابحه، اوراق اجاره و اوراق مشارکت

شاخص‌های بازار سهام

شاخص‌های بازار سهام معیارهایی برای سنجش عملکرد کلی بازار یا بخشی از آن هستند.

شاخص‌های مهم جهانی:

• داو جونز (Dow Jones Industrial Average): شاخص ۳۰ شرکت بزرگ آمریکایی
• S&P 500: شاخص ۵۰۰ شرکت بزرگ آمریکایی
• نزدک (NASDAQ Composite): شاخص بیش از ۳۰۰۰ شرکت عمدتاً فناوری در بازار نزدک
• فوتسی ۱۰۰ (FTSE 100): شاخص ۱۰۰ شرکت بزرگ بورس لندن
• نیکی ۲۲۵ (Nikkei 225): شاخص ۲۲۵ شرکت بزرگ بورس توکیو

شاخص‌های مهم بازار سهام ایران:

• شاخص کل (TEDPIX): نشان‌دهنده وضعیت کلی بازار سهام ایران
• شاخص هم‌وزن: در آن وزن همه شرکت‌ها یکسان است
• شاخص ۳۰ شرکت بزرگ (شاخص قیمت ۳۰ شرکت بزرگ)
• شاخص‌های صنایع: مانند شاخص بانک‌ها، پتروشیمی، خودرو و غیره

روش‌های محاسبه شاخص:

• وزنی بر اساس ارزش بازار (Market-Cap Weighted): وزن هر سهم متناسب با ارزش بازار آن است
• قیمتی (Price-Weighted): وزن هر سهم متناسب با قیمت آن است
• هم‌وزن (Equal-Weighted): وزن همه سهام یکسان است

مکانیزم معاملات در بازار سهام

۱. مراحل انجام معامله:

• ثبت سفارش (Order Placement): سرمایه‌گذار سفارش خرید یا فروش را به کارگزار ارائه می‌دهد
• ارسال به سیستم معاملاتی (Order Routing): کارگزار سفارش را به سیستم معاملاتی بورس ارسال می‌کند
• تطبیق سفارش (Order Matching): سیستم معاملاتی، سفارش‌های خرید و فروش را تطبیق می‌دهد
• تسویه و پایاپای (Clearing & Settlement): انتقال وجوه و اوراق بهادار بین خریدار و فروشنده

۲. انواع سفارشات:

• سفارش محدود (Limit Order): سفارش با قیمت مشخص
• سفارش بازار (Market Order): سفارش با بهترین قیمت موجود در بازار
• سفارش متوقف (Stop Order): سفارشی که پس از رسیدن قیمت به سطح مشخصی فعال می‌شود
• سفارش زمان‌دار (Time-in-Force Orders): سفارش با محدودیت زمانی مشخص

۳. محدودیت‌های نوسان قیمت:

• دامنه نوسان (Price Limit): محدودیت حداکثر تغییر قیمت روزانه
• حد نوسان در بازار ایران: معمولاً بین ۵± تا ۸± درصد (متغیر بر اساس شرایط بازار)
• توقف نماد (Trading Halt): توقف موقت معاملات یک سهم به دلایلی مانند افشای اطلاعات مهم

تحلیل بازار سهام

۱. تحلیل بنیادی (Fundamental Analysis)

ارزیابی ارزش ذاتی سهام بر اساس عوامل اقتصادی، صنعت و وضعیت مالی شرکت.

ابزارهای تحلیل بنیادی:

• نسبت‌های مالی: P/E (قیمت به سود)، P/B (قیمت به ارزش دفتری)، ROE (بازده حقوق صاحبان سهام)
• تحلیل صورت‌های مالی: ترازنامه، صورت سود و زیان، جریان نقدی
• مدل‌های ارزش‌گذاری: تنزیل جریان نقدی (DCF)، ارزش فعلی سود تقسیمی (DDM)

۲. تحلیل تکنیکال (Technical Analysis)

بررسی الگوهای قیمت و حجم معاملات برای پیش‌بینی حرکات آینده قیمت.

ابزارهای تحلیل تکنیکال:

• نمودارها: نمودار خطی، میله‌ای، شمعی
• اندیکاتورها: میانگین متحرک، MACD، RSI، استوکاستیک
• الگوهای قیمتی: سر و شانه، مثلث، کف و سقف دوقلو

۳. تحلیل کلان (Macro Analysis)

بررسی تأثیر عوامل کلان اقتصادی و سیاسی بر بازار سهام.

عوامل مورد بررسی:

• متغیرهای اقتصادی: نرخ بهره، تورم، رشد اقتصادی، نرخ بیکاری
• سیاست‌های پولی و مالی: تصمیمات بانک مرکزی، بودجه دولت
• روندهای جهانی: قیمت کالاها، روابط بین‌المللی، تحریم‌ها (در مورد ایران)

بازار سهام در ایران

۱. تاریخچه بازار سهام ایران:

• تأسیس بورس اوراق بهادار تهران: سال ۱۳۴۶
• تصویب قانون بازار اوراق بهادار: سال ۱۳۸۴
• تأسیس فرابورس ایران: سال ۱۳۸۷
• راه‌اندازی بورس انرژی: سال ۱۳۹۱
• راه‌اندازی بازار مشتقات: از اواخر دهه ۱۳۸۰

۲. ساختار بازار سهام ایران:

• بورس اوراق بهادار تهران: بازار اصلی معاملات سهام در ایران
• فرابورس ایران: بازار دوم با شرایط پذیرش آسان‌تر
• بازارهای بورس تهران:
  • بازار اول: شرکت‌های بزرگ‌تر و باثبات‌تر
  • بازار دوم: شرکت‌های کوچک‌تر
  • بازار پایه: شامل تابلوهای زرد، نارنجی و قرمز با درجات ریسک متفاوت

۳. ویژگی‌های خاص بازار سهام ایران:

• محدودیت سرمایه‌گذاری خارجی: به دلیل تحریم‌ها و مقررات داخلی
• دامنه نوسان محدود: معمولاً بین ۵± تا ۸± درصد
• توقف‌های طولانی نمادها: گاهی به دلیل برگزاری مجامع یا افشای اطلاعات
• معاملات بلوکی: معاملات عمده سهام با شرایط خاص
• حجم مبنا: حداقل حجم معاملات روزانه برای تأثیرگذاری کامل بر شاخص

۴. کدهای معاملاتی در بازار ایران:

• کد حقیقی: برای اشخاص حقیقی
• کد حقوقی: برای شرکت‌ها و نهادها
• کد معاملاتی آنلاین: برای معاملات برخط (آنلاین)

چالش‌ها و فرصت‌های بازار سهام

۱. چالش‌های بازار سهام:

• نوسانات شدید قیمت: به ویژه در بازارهای نوظهور مانند ایران
• عدم تقارن اطلاعاتی: دسترسی نابرابر به اطلاعات
• دستکاری بازار: مانند معاملات صوری و شایعه‌پراکنی
• ریسک نقدشوندگی: دشواری در خرید یا فروش سریع بدون تأثیر بر قیمت
• ریسک سیستمی: خطر فروپاشی کل سیستم مالی

۲. فرصت‌های بازار سهام:

• بازده بالقوه بالا: در مقایسه با سایر بازارهای مالی
• متنوع‌سازی سرمایه‌گذاری: امکان سرمایه‌گذاری در صنایع و شرکت‌های متنوع
• محافظت در برابر تورم: سهام معمولاً در بلندمدت بازدهی بالاتر از نرخ تورم دارد
• مشارکت در رشد اقتصادی: سهیم شدن در رشد و سودآوری شرکت‌ها

روندهای نوین در بازار سهام

۱. فناوری‌های نوین:

• معاملات الگوریتمی (Algorithmic Trading): استفاده از الگوریتم‌ها برای انجام خودکار معاملات
• معاملات پرتواتر (High-Frequency Trading): انجام معاملات در کسری از ثانیه
• هوش مصنوعی و یادگیری ماشین: برای تحلیل داده‌ها و پیش‌بینی بازار
• بلاکچین: برای ثبت معاملات و تسویه سریع‌تر

۲. تغییرات ساختاری:

• توسعه بازارهای نوظهور: افزایش سهم بازارهای نوظهور در اقتصاد جهانی
• یکپارچگی بازارهای جهانی: افزایش همبستگی بین بازارهای مختلف
• افزایش نقش سرمایه‌گذاران نهادی: صندوق‌های بازنشستگی، بیمه‌ها و صندوق‌های سرمایه‌گذاری
• سرمایه‌گذاری مسئولانه اجتماعی (ESG): توجه به معیارهای زیست‌محیطی، اجتماعی و حاکمیتی

۳. توسعه ابزارهای مالی:

• ETFهای تخصصی: صندوق‌های قابل معامله در حوزه‌های خاص مانند فناوری، انرژی پاک
• محصولات ساختاریافته (Structured Products): ترکیبی از ابزارهای مالی مختلف
• اوراق مشتقه پیچیده‌تر: برای مدیریت انواع ریسک‌ها

جمع‌بندی

بازار سهام یکی از مهم‌ترین ارکان نظام مالی مدرن است که نقش حیاتی در تأمین مالی شرکت‌ها و تخصیص بهینه منابع در اقتصاد ایفا می‌کند. این بازار با فراهم کردن امکان مشارکت عموم در مالکیت شرکت‌ها، زمینه توزیع ثروت و رشد اقتصادی را فراهم می‌آورد.

علی‌رغم مزایای متعدد، سرمایه‌گذاری در بازار سهام همواره با ریسک‌هایی همراه است که نیازمند دانش، تجربه و مدیریت صحیح است. درک ساختار بازار، ابزارهای معاملاتی، روش‌های تحلیل و روندهای نوین، برای موفقیت در این بازار ضروری است.

با پیشرفت فناوری و تغییرات ساختاری در اقتصاد جهانی، بازار سهام نیز دستخوش تحولات عمیقی شده است که چالش‌ها و فرصت‌های جدیدی را پیش روی سرمایه‌گذاران و سیاست‌گذاران قرار می‌دهد. آینده بازار سهام با روندهایی چون دیجیتالی شدن، هوش مصنوعی، سرمایه‌گذاری مسئولانه اجتماعی و یکپارچگی بیشتر بازارهای جهانی گره خورده است.

منابع و مراجع

1. راعی، رضا و پویان‌فر، احمد. (۱۳۹۹). مدیریت سرمایه‌گذاری پیشرفته. انتشارات سمت.
2. تهرانی، رضا. (۱۳۹۸). مدیریت سرمایه‌گذاری در بورس. انتشارات نگاه دانش.
3. Bodie, Z., Kane, A., & Marcus, A. J. (2021). Investments (12th ed.). McGraw-Hill Education.
4. Mishkin, F. S., & Eakins, S. G. (2018). Financial Markets and Institutions (9th ed.). Pearson.
5. سایت رسمی سازمان بورس و اوراق بهادار ایران: www.seo.ir
6. سایت رسمی شرکت بورس اوراق بهادار تهران: www.tse.ir
7. سایت رسمی شرکت فرابورس ایران: www.ifb.ir