مقایسه بازار آتی (Futures Market) و بازار اختیار (Options Market)

بازار آتی (Futures Market)

تعریف و مفهوم

بازار آتی بازاری است که در آن قراردادهای آتی (Futures Contracts) معامله می‌شوند. قرارداد آتی، توافقی استاندارد و الزام‌آور است که طی آن خریدار متعهد می‌شود دارایی مشخصی را در زمان معین در آینده با قیمت توافق‌شده امروز خریداری کند و فروشنده نیز متعهد به فروش آن دارایی در همان زمان و با همان قیمت می‌شود.

ویژگی‌های اصلی قراردادهای آتی

1. استاندارد بودن: تمام مشخصات قرارداد مانند اندازه، کیفیت، زمان و مکان تحویل استاندارد و از پیش تعیین‌شده است
2. معامله در بورس: این قراردادها در بورس‌های سازمان‌یافته معامله می‌شوند
3. تسویه روزانه: سود و زیان قراردادها به صورت روزانه محاسبه و تسویه می‌شود (Mark-to-Market)
4. اتاق پایاپای: معاملات از طریق اتاق پایاپای (Clearing House) انجام می‌شود که به عنوان طرف مقابل همه معامله‌گران عمل کرده و ریسک نکول را کاهش می‌دهد
5. وجه تضمین: معامله‌گران باید مبلغی را به عنوان وجه تضمین اولیه (Initial Margin) نزد کارگزار خود سپرده‌گذاری کنند

انواع دارایی‌های پایه در قراردادهای آتی

1. کالاها (Commodities):

   • فلزات گرانبها (طلا، نقره، پلاتین)
   • فلزات صنعتی (مس، آلومینیوم، روی)
   • انرژی (نفت خام، گاز طبیعی، بنزین)
   • محصولات کشاورزی (گندم، ذرت، سویا، قهوه، شکر)
   • دام و طیور (گوشت گاو، خوک)

2. ابزارهای مالی:

   • شاخص‌های سهام (S&P 500، نزدک، داوجونز)
   • اوراق قرضه دولتی
   • ارزهای خارجی
   • نرخ بهره

کارکردهای بازار آتی

1. کشف قیمت: قیمت‌های آتی اطلاعات مهمی درباره انتظارات بازار از قیمت‌های آینده ارائه می‌دهند
2. مدیریت ریسک (پوشش ریسک): تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان می‌توانند با استفاده از قراردادهای آتی، خود را در برابر تغییرات نامطلوب قیمت محافظت کنند
3. سفته‌بازی: فرصتی برای کسب سود از پیش‌بینی تغییرات قیمت در آینده
4. آربیتراژ: بهره‌برداری از تفاوت قیمت بین بازارهای مختلف یا بین قیمت‌های نقدی و آتی

مزایای معامله در بازارهای آتی

• اهرم مالی: با سرمایه‌گذاری نسبتاً کم (وجه تضمین)، می‌توان مقادیر بزرگی از دارایی پایه را کنترل کرد
• نقدشوندگی بالا: به دلیل استاندارد بودن قراردادها، امکان ورود و خروج سریع از بازار وجود دارد
• هزینه معاملاتی پایین: در مقایسه با خرید و فروش دارایی‌های فیزیکی
• امکان فروش استقراضی: بدون نیاز به مالکیت دارایی پایه می‌توان موقعیت فروش اتخاذ کرد

ریسک‌های معامله در بازارهای آتی

• ریسک اهرمی: استفاده از اهرم می‌تواند منجر به زیان‌های بزرگ شود
• ریسک نقدینگی: در برخی قراردادها، حجم معاملات پایین است
• ریسک تسویه: احتمال ناتوانی در تأمین وجه تضمین اضافی در صورت حرکت نامطلوب بازار
• ریسک پایه (Basis Risk): تفاوت بین قیمت آتی و قیمت نقدی دارایی پایه

بازار آتی در ایران

در ایران، قراردادهای آتی در بورس کالا و بورس اوراق بهادار تهران معامله می‌شوند. برخی از مهم‌ترین قراردادهای آتی در ایران عبارتند از:

• قرارداد آتی سکه طلا
• قرارداد آتی زعفران
• قرارداد آتی پسته
• قرارداد آتی زیره سبز
• قرارداد آتی نقره

بازار اختیار معامله (Options Market)

تعریف و مفهوم

بازار اختیار معامله بازاری است که در آن قراردادهای اختیار معامله (Options Contracts) خرید و فروش می‌شوند. قرارداد اختیار معامله به دارنده آن حق (و نه تعهد) خرید یا فروش دارایی پایه را در زمان معین در آینده با قیمت از پیش تعیین‌شده (قیمت اعمال یا Strike Price) می‌دهد.

انواع اصلی قراردادهای اختیار معامله

1. اختیار خرید (Call Option): به دارنده آن حق خرید دارایی پایه با قیمت اعمال مشخص را می‌دهد
2. اختیار فروش (Put Option): به دارنده آن حق فروش دارایی پایه با قیمت اعمال مشخص را می‌دهد

از نظر زمان اعمال

1. اختیار معامله اروپایی: فقط در تاریخ سررسید قابل اعمال است
2. اختیار معامله آمریکایی: در هر زمانی تا تاریخ سررسید قابل اعمال است

اصطلاحات کلیدی در بازار اختیار معامله

• قیمت اعمال (Strike Price): قیمتی که دارنده اختیار می‌تواند دارایی پایه را خرید یا بفروشد
• تاریخ انقضا (Expiration Date): تاریخی که پس از آن، اختیار معامله اعتبار ندارد
• قیمت اختیار (Premium): مبلغی که خریدار اختیار به فروشنده آن می‌پردازد
• دارایی پایه (Underlying Asset): دارایی که اختیار معامله بر اساس آن تعریف می‌شود
• وضعیت سود (In-the-money): وضعیتی که اعمال اختیار معامله منجر به سود می‌شود
• وضعیت زیان (Out-of-the-money): وضعیتی که اعمال اختیار معامله منجر به زیان می‌شود
• سر به سر (At-the-money): وضعیتی که قیمت اعمال تقریباً برابر با قیمت فعلی دارایی پایه است

عوامل مؤثر بر قیمت اختیار معامله

1. قیمت دارایی پایه: هرچه قیمت دارایی پایه بالاتر باشد، قیمت اختیار خرید بالاتر و قیمت اختیار فروش پایین‌تر خواهد بود
2. قیمت اعمال: هرچه قیمت اعمال پایین‌تر باشد، قیمت اختیار خرید بالاتر و قیمت اختیار فروش پایین‌تر خواهد بود
3. زمان باقیمانده تا سررسید: معمولاً با افزایش زمان باقیمانده، قیمت اختیار افزایش می‌یابد (ارزش زمانی)
4. نوسان‌پذیری (Volatility): افزایش نوسان‌پذیری دارایی پایه، قیمت هر دو نوع اختیار را افزایش می‌دهد
5. نرخ بهره بدون ریسک: افزایش نرخ بهره معمولاً قیمت اختیار خرید را افزایش و قیمت اختیار فروش را کاهش می‌دهد
6. سود نقدی (Dividends): پرداخت سود نقدی معمولاً قیمت اختیار خرید را کاهش و قیمت اختیار فروش را افزایش می‌دهد

کارکردهای بازار اختیار معامله

1. مدیریت ریسک: امکان محدود کردن ریسک نزولی با حفظ پتانسیل صعودی
2. افزایش درآمد: از طریق فروش اختیار و دریافت حق اختیار (Premium)
3. استراتژی‌های پیچیده: امکان ایجاد استراتژی‌های متنوع برای شرایط مختلف بازار
4. اهرم مالی: با سرمایه کمتر می‌توان از تغییرات قیمت دارایی پایه بهره‌مند شد

استراتژی‌های رایج در بازار اختیار معامله

1. استراتژی‌های ساده:

   • خرید اختیار خرید (Long Call): برای بهره‌مندی از افزایش قیمت
   • خرید اختیار فروش (Long Put): برای بهره‌مندی از کاهش قیمت
   • فروش اختیار خرید (Short Call): برای کسب درآمد در شرایط نزولی یا خنثی
   • فروش اختیار فروش (Short Put): برای کسب درآمد در شرایط صعودی یا خنثی

2. استراتژی‌های ترکیبی:

   • استرادل (Straddle): خرید همزمان اختیار خرید و فروش با قیمت اعمال یکسان
   • استرنگل (Strangle): خرید همزمان اختیار خرید و فروش با قیمت‌های اعمال متفاوت
   • اسپرد عمودی (Vertical Spread): خرید و فروش همزمان اختیارهای مشابه با قیمت‌های اعمال متفاوت
   • اسپرد افقی (Calendar Spread): خرید و فروش همزمان اختیارهای مشابه با تاریخ‌های انقضای متفاوت
   • پروانه (Butterfly): ترکیبی از چند اختیار برای ایجاد محدوده سود مشخص

مزایای معامله در بازار اختیار معامله

• ریسک محدود برای خریدار: حداکثر زیان خریدار اختیار، محدود به حق اختیار پرداختی است
• انعطاف‌پذیری: امکان طراحی استراتژی‌های متنوع برای شرایط مختلف بازار
• حق انتخاب: خریدار اختیار الزامی به اعمال آن ندارد
• اهرم مالی: با سرمایه کمتر می‌توان از تغییرات قیمت دارایی پایه بهره‌مند شد

ریسک‌های معامله در بازار اختیار معامله

• پیچیدگی: درک کامل مکانیسم قیمت‌گذاری و استراتژی‌ها نیازمند دانش تخصصی است
• ریسک نامحدود برای فروشنده: فروشنده اختیار خرید می‌تواند با ریسک نامحدود مواجه شود
• کاهش ارزش زمانی: با نزدیک شدن به تاریخ انقضا، ارزش زمانی اختیار کاهش می‌یابد
• نقدشوندگی: برخی از اختیارها از نقدشوندگی کافی برخوردار نیستند

بازار اختیار معامله در ایران

بازار اختیار معامله در ایران نسبتاً جدید است و در حال توسعه می‌باشد. در حال حاضر، اختیار معامله سهام در بورس اوراق بهادار تهران معامله می‌شود. همچنین، بورس کالای ایران نیز اختیار معامله سکه طلا را راه‌اندازی کرده است.

مقایسه بازارهای آتی و اختیار معامله

شباهت‌ها

1. ابزارهای مشتقه: هر دو جزو ابزارهای مشتقه هستند که ارزش آنها از دارایی پایه مشتق می‌شود
2. کارکردهای مشابه: هر دو برای مدیریت ریسک، سفته‌بازی و آربیتراژ استفاده می‌شوند
3. معامله در بورس: هر دو در بورس‌های سازمان‌یافته معامله می‌شوند
4. اهرم مالی: هر دو امکان استفاده از اهرم مالی را فراهم می‌کنند

تفاوت‌ها

کاربردهای مختلف

• قراردادهای آتی: مناسب برای پوشش ریسک کامل و موقعیت‌های سفته‌بازی با دیدگاه قوی نسبت به جهت بازار
• اختیار معامله: مناسب برای استراتژی‌های پیچیده، محدود کردن ریسک، و بهره‌برداری از تغییرات در نوسان‌پذیری

نتیجه‌گیری

بازارهای آتی و اختیار معامله هر دو ابزارهای مهمی در سیستم مالی مدرن هستند که امکان مدیریت ریسک، سفته‌بازی و آربیتراژ را فراهم می‌کنند. انتخاب بین این دو بازار به اهداف سرمایه‌گذاری، تمایل به ریسک، سرمایه در دسترس و دیدگاه نسبت به بازار بستگی دارد. درک کامل مکانیسم‌های این بازارها و ریسک‌های مرتبط با آنها برای موفقیت در معاملات ضروری است. با توسعه بازارهای مالی در ایران، انتظار می‌رود این ابزارها نقش مهم‌تری در اقتصاد کشور ایفا کنند.