تعریف
اختیار معامله یا آپشن (Option) نوعی قرارداد مشتقه مالی است که به دارنده آن حق (و نه تعهد) خرید یا فروش یک دارایی پایه (مانند سهام، کالا، ارز یا شاخص) را در قیمت مشخص (قیمت اعمال) تا زمان معینی در آینده (تاریخ سررسید) می‌دهد. در مقابل این حق، خریدار اختیار معامله مبلغی به عنوان حق‌الامتیاز یا پریمیوم (Premium) به فروشنده پرداخت می‌کند.
انواع اختیار معامله
۱. بر اساس حق خرید یا فروش
اختیار خرید (Call Option)
اختیار خرید به دارنده آن حق می‌دهد که دارایی پایه را در قیمت اعمال مشخص بخرد. خریدار اختیار خرید معمولاً انتظار افزایش قیمت دارایی پایه را دارد.
مثال: اختیار خرید سهام شرکت الف با قیمت اعمال ۱۰۰ تومان و تاریخ سررسید ۳ ماه آینده. اگر قیمت سهام در زمان سررسید به ۱۲۰ تومان برسد، دارنده اختیار می‌تواند سهام را به قیمت ۱۰۰ تومان خریداری کند و ۲۰ تومان سود کسب نماید (البته پس از کسر پریمیوم پرداختی).
اختیار فروش (Put Option)
اختیار فروش به دارنده آن حق می‌دهد که دارایی پایه را در قیمت اعمال مشخص بفروشد. خریدار اختیار فروش معمولاً انتظار کاهش قیمت دارایی پایه را دارد.
مثال: اختیار فروش سهام شرکت الف با قیمت اعمال ۱۰۰ تومان و تاریخ سررسید ۳ ماه آینده. اگر قیمت سهام در زمان سررسید به ۸۰ تومان کاهش یابد، دارنده اختیار می‌تواند سهام را به قیمت ۱۰۰ تومان بفروشد و ۲۰ تومان سود کسب نماید (البته پس از کسر پریمیوم پرداختی).
۲. بر اساس زمان اعمال
اختیار معامله اروپایی (European Option)
در این نوع اختیار معامله، دارنده فقط می‌تواند در تاریخ سررسید، حق خود را اعمال کند.
اختیار معامله آمریکایی (American Option)
در این نوع اختیار معامله، دارنده می‌تواند در هر زمانی از تاریخ خرید تا تاریخ سررسید، حق خود را اعمال کند.
اختیار معامله برمودایی (Bermuda Option)
در این نوع اختیار معامله، دارنده می‌تواند در تاریخ‌های مشخصی قبل از سررسید (و نه هر زمان دلخواه) حق خود را اعمال کند.
۳. بر اساس موقعیت نسبت به قیمت بازار
در پول (In-the-Money)
- برای اختیار خرید: قیمت بازار دارایی پایه > قیمت اعمال
- برای اختیار فروش: قیمت بازار دارایی پایه < قیمت اعمال
هم پول (At-the-Money)
- قیمت بازار دارایی پایه = قیمت اعمال (یا بسیار نزدیک به آن)
بیرون از پول (Out-of-the-Money)
- برای اختیار خرید: قیمت بازار دارایی پایه < قیمت اعمال
- برای اختیار فروش: قیمت بازار دارایی پایه > قیمت اعمال
اجزای اصلی قرارداد اختیار معامله
۱. دارایی پایه (Underlying Asset)
دارایی‌ای که قرارداد اختیار معامله بر اساس آن تنظیم شده است. می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
- سهام
- شاخص‌های بورسی
- ارزهای خارجی
- کالاها (مانند طلا، نفت، گندم)
- اوراق قرضه
- قراردادهای آتی
- سایر دارایی‌ها
۲. قیمت اعمال یا قیمت توافقی (Strike Price)
قیمتی که دارنده اختیار معامله می‌تواند دارایی پایه را در آن قیمت بخرد (در اختیار خرید) یا بفروشد (در اختیار فروش).
۳. تاریخ سررسید یا تاریخ انقضا (Expiration Date)
تاریخی که پس از آن، قرارداد اختیار معامله منقضی می‌شود و دیگر قابل اعمال نیست.
۴. حق‌الامتیاز یا پریمیوم (Premium)
مبلغی که خریدار اختیار معامله به فروشنده پرداخت می‌کند تا حق خرید یا فروش دارایی پایه را به دست آورد. عوامل مؤثر بر پریمیوم عبارتند از:
- ارزش ذاتی (Intrinsic Value): تفاوت بین قیمت بازار و قیمت اعمال
- ارزش زمانی (Time Value): ارزش ناشی از زمان باقی‌مانده تا سررسید
- نوسان‌پذیری (Volatility): میزان تغییرات قیمت دارایی پایه
- نرخ بهره بدون ریسک (Risk-Free Interest Rate)
- سود نقدی (Dividend) در مورد سهام
۵. اندازه قرارداد (Contract Size)
تعداد واحدهای دارایی پایه که هر قرارداد اختیار معامله شامل آن می‌شود.
استراتژی‌های معاملاتی با اختیار معامله
۱. استراتژی‌های پایه
خرید اختیار خرید (Long Call)
- هدف: سود بردن از افزایش قیمت دارایی پایه
- حداکثر ضرر: محدود به پریمیوم پرداخت شده
- حداکثر سود: نامحدود (با افزایش قیمت دارایی پایه)
خرید اختیار فروش (Long Put)
- هدف: سود بردن از کاهش قیمت دارایی پایه
- حداکثر ضرر: محدود به پریمیوم پرداخت شده
- حداکثر سود: محدود به قیمت اعمال منهای پریمیوم (در صورت صفر شدن قیمت دارایی)
فروش اختیار خرید (Short Call)
- هدف: سود بردن از ثبات یا کاهش قیمت دارایی پایه
- حداکثر ضرر: نامحدود (با افزایش قیمت دارایی پایه)
- حداکثر سود: محدود به پریمیوم دریافت شده
فروش اختیار فروش (Short Put)
- هدف: سود بردن از ثبات یا افزایش قیمت دارایی پایه
- حداکثر ضرر: محدود به قیمت اعمال منهای پریمیوم دریافتی
- حداکثر سود: محدود به پریمیوم دریافت شده
۲. استراتژی‌های ترکیبی
استرادل (Straddle)
خرید همزمان اختیار خرید و اختیار فروش با قیمت اعمال و تاریخ سررسید یکسان.
- هدف: سود بردن از نوسانات شدید قیمت (بدون توجه به جهت)
- نقطه سر به سر: قیمت اعمال ± مجموع پریمیوم‌ها
استرنگل (Strangle)
خرید همزمان اختیار خرید و اختیار فروش با تاریخ سررسید یکسان اما قیمت‌های اعمال متفاوت.
- هدف: مشابه استرادل اما با هزینه کمتر و نیاز به نوسان بیشتر برای سودآوری
اسپرد عمودی (Vertical Spread)
خرید و فروش همزمان اختیارات با نوع یکسان (خرید یا فروش)، تاریخ سررسید یکسان، اما قیمت‌های اعمال متفاوت.
- اسپرد صعودی (Bull Spread): برای بازارهای صعودی
- اسپرد نزولی (Bear Spread): برای بازارهای نزولی
اسپرد افقی یا زمانی (Calendar Spread)
خرید و فروش همزمان اختیارات با نوع و قیمت اعمال یکسان، اما تاریخ‌های سررسید متفاوت.
باترفلای (Butterfly)
ترکیبی از چهار قرارداد اختیار با سه قیمت اعمال متفاوت.
- هدف: سود بردن از محدوده مشخصی از قیمت دارایی پایه
کاربردهای اختیار معامله
۱. پوشش ریسک (Hedging)
استفاده از اختیار معامله برای محافظت از سرمایه‌گذاری‌ها در برابر نوسانات نامطلوب قیمت.
مثال: سرمایه‌گذاری که سبد سهام دارد، می‌تواند با خرید اختیار فروش، از کاهش ارزش سبد خود محافظت کند.
۲. سفته‌بازی (Speculation)
استفاده از اختیار معامله برای کسب سود از پیش‌بینی جهت حرکت قیمت دارایی پایه.
مثال: معامله‌گری که انتظار افزایش قیمت سهام شرکتی را دارد، می‌تواند با خرید اختیار خرید، از این افزایش قیمت سود ببرد.
۳. آربیتراژ (Arbitrage)
استفاده از اختیار معامله برای کسب سود بدون ریسک از اختلاف قیمت در بازارهای مختلف.
۴. تولید درآمد (Income Generation)
استفاده از فروش اختیار معامله برای کسب درآمد از پریمیوم دریافتی.
مثال: استراتژی پوشش اختیار فروش (Covered Put) یا پوشش اختیار خرید (Covered Call)
مدل‌های قیمت‌گذاری اختیار معامله
۱. مدل بلک-شولز (Black-Scholes Model)
مدل ریاضی برای تعیین قیمت نظری اختیار معامله اروپایی بر اساس پارامترهای زیر:
- قیمت فعلی دارایی پایه
- قیمت اعمال
- زمان تا سررسید
- نرخ بهره بدون ریسک
- نوسان‌پذیری دارایی پایه
۲. مدل درخت دوجمله‌ای (Binomial Model)
مدلی که قیمت دارایی پایه را در دوره‌های زمانی گسسته شبیه‌سازی می‌کند و برای قیمت‌گذاری اختیارات آمریکایی مناسب‌تر است.
۳. مدل مونت کارلو (Monte Carlo Simulation)
روشی برای قیمت‌گذاری اختیارات پیچیده با استفاده از شبیه‌سازی‌های تصادفی متعدد.
یونانی‌ها (Greeks)
پارامترهایی که حساسیت قیمت اختیار معامله را نسبت به تغییر در عوامل مختلف نشان می‌دهند:
۱. دلتا (Delta)
تغییر در قیمت اختیار معامله نسبت به تغییر در قیمت دارایی پایه.
- دلتای اختیار خرید: بین ۰ تا ۱
- دلتای اختیار فروش: بین -۱ تا ۰
۲. گاما (Gamma)
نرخ تغییر دلتا نسبت به تغییر در قیمت دارایی پایه.
۳. تتا (Theta)
تغییر در قیمت اختیار معامله نسبت به گذشت زمان (زوال زمانی).
۴. وگا (Vega)
تغییر در قیمت اختیار معامله نسبت به تغییر در نوسان‌پذیری دارایی پایه.
۵. رو (Rho)
تغییر در قیمت اختیار معامله نسبت به تغییر در نرخ بهره.
اختیار معامله در بازارهای مالی ایران
تاریخچه
بازار اختیار معامله در ایران نسبتاً جدید است. اولین قراردادهای اختیار معامله در سال ۱۳۹۵ در بورس تهران راه‌اندازی شدند.
انواع اختیار معامله در ایران
- اختیار معامله سهام: بر روی سهام شرکت‌های بزرگ و نقدشونده
- اختیار معامله سکه طلا: در بورس کالای ایران
- اختیار معامله شاخص: بر روی شاخص کل بورس (در حال توسعه)
ویژگی‌های اختیار معامله در ایران
- اکثر قراردادها از نوع اروپایی هستند
- سررسیدها معمولاً کوتاه‌مدت (۱ تا ۳ ماه) هستند
- حجم معاملات در مقایسه با بازارهای جهانی پایین است
- محدودیت‌های قانونی و نظارتی بیشتری نسبت به بازارهای پیشرفته دارد
مزایا و چالش‌های توسعه بازار اختیار معامله در ایران
مزایا:
- افزایش عمق و نقدشوندگی بازار سرمایه
- ابزاری برای مدیریت ریسک سرمایه‌گذاران
- امکان استفاده از استراتژی‌های معاملاتی پیچیده‌تر
چالش‌ها:
- آشنایی محدود سرمایه‌گذاران با این ابزار
- نیاز به زیرساخت‌های فنی و قانونی پیشرفته‌تر
- نوسانات شدید بازار که قیمت‌گذاری را دشوار می‌کند
- محدودیت‌های شرعی در طراحی برخی از قراردادها
مقایسه اختیار معامله با سایر ابزارهای مشتقه
اختیار معامله در مقابل قراردادهای آتی (Futures)
- اختیار معامله: دارنده حق (و نه تعهد) خرید یا فروش دارد
- قرارداد آتی: هر دو طرف متعهد به خرید و فروش هستند
- ریسک: در اختیار معامله، ریسک خریدار محدود به پریمیوم است، اما در قرارداد آتی، ریسک هر دو طرف نامحدود است
اختیار معامله در مقابل قراردادهای سوآپ (Swaps)
- اختیار معامله: معامله یک‌باره در آینده
- سوآپ: مجموعه‌ای از معاملات در آینده
- انعطاف‌پذیری: اختیار معامله انعطاف‌پذیرتر است (حق و نه تعهد)
نکات مهم برای سرمایه‌گذاران
۱. ریسک‌های اختیار معامله
- اهرم بالا: اختیار معامله می‌تواند باعث سود یا زیان بزرگ با سرمایه کم شود
- زوال زمانی: ارزش زمانی اختیار معامله با نزدیک شدن به سررسید کاهش می‌یابد
- نوسان‌پذیری: تغییرات در نوسان‌پذیری بازار می‌تواند قیمت اختیار معامله را به شدت تحت تأثیر قرار دهد
۲. توصیه‌های عملی
- قبل از معامله، درک کاملی از مکانیسم اختیار معامله داشته باشید
- با مبالغ کوچک شروع کنید و به تدریج تجربه کسب کنید
- از استراتژی‌های پیچیده بدون درک کامل آنها استفاده نکنید
- همیشه ریسک را مدیریت کنید و بیش از آنچه می‌توانید از دست بدهید، ریسک نکنید
- از ابزارهای تحلیلی برای ارزیابی استراتژی‌های خود استفاده کنید
جمع‌بندی
اختیار معامله یکی از مهم‌ترین ابزارهای مشتقه در بازارهای مالی مدرن است که به سرمایه‌گذاران امکان می‌دهد از استراتژی‌های متنوعی برای مدیریت ریسک، سفته‌بازی و کسب درآمد استفاده کنند. با وجود پیچیدگی‌های این ابزار، درک صحیح از مکانیسم‌ها و استراتژی‌های آن می‌تواند به سرمایه‌گذاران کمک کند تا از مزایای آن بهره‌مند شوند. در ایران، بازار اختیار معامله هنوز در مراحل اولیه توسعه قرار دارد، اما با افزایش آگاهی سرمایه‌گذاران و بهبود زیرساخت‌های قانونی و فنی، می‌تواند نقش مهمی در تعمیق بازار سرمایه و مدیریت ریسک ایفا کند.
منابع و مراجع
- Hull, J. C. (2022). Options, Futures, and Other Derivatives (11th ed.). Pearson.
- Natenberg, S. (2015). Option Volatility and Pricing: Advanced Trading Strategies and Techniques. McGraw-Hill Education.
- Cohen, G. (2015). The Bible of Options Strategies: The Definitive Guide for Practical Trading Strategies. FT Press.
- راعی، رضا و سعیدی، علی. (۱۳۹۸). مبانی مهندسی مالی و مدیریت ریسک. انتشارات سمت.
- فلاح‌پور، سعید. (۱۳۹۷). آشنایی با ابزارهای مشتقه. انتشارات بورس.
